Władysław Orkan
Dzisiaj niewielu młodych wie kim był Władysław Orkan. Pod koniec XX wieku ze spisu lektur szkolnych zniknęły jego dzieła. Tym niemniej wszyscy, którzy podjęli trud głębszego poznania Gorców muszą się spotkać z tą postacią.
Franciszek Szmaciarz (takie było prawdziwe nazwisko pisarza) urodził się w 1875, w ubogiej rodzinie Macieja i Katarzyny. Dom, w którym się wychował, znajdował się pod Pustką, na osiedlu Podgronie w Porębie Wielkiej. Tutaj przyszły pisarz spędził dzieciństwo. Pomagał ojcu przy pracach w lesie, do jego obowiązków należało także wypasanie wołów należących do rodziny matki. Poznał wtedy dobrze okoliczne lasy, polany, szczyty i doliny potoków. Rodzinne strony opuścił na czas nauki - w szkole elementarnej w Szczyrzycu i gimnazjum w Krakowie. Pierwsze wiersze, zebrane w tomiku „Nad grobem matki”, opublikował w 1896 roku. Utalentowanego młodego górala zauważył znany już wtedy Kazimierz Przerwa – Tetmajer. Opatrzył pochlebną przedmową wydane w 1898 roku „Nowele” Orkana. Na początku XX wieku pisarz mocno związał się z krakowskim i lwowskim światem artystycznym, był współpracownikiem pism kulturalnych Życie i Krytyka. Wielkie uznanie krytyki i czytelników zdobyła powieść „W roztokach” (powieść skończył w 1901 r. ukazała się drukiem w 1903 r.), porównywana za realizm z „Chłopami” Reymonta. Wychwalano stylizowany na gwarę zagórzańską język, barwne typy górali, głębię psychologiczną postaci, a także przedstawienia przyrody.
Orkan jest autorem pierwszego opisu Gorców, rozpoczynającego tę właśnie powieść. Cytowano go w wielu przewodnikach turystycznych: współczesnych i dawnych. Wykorzystał go także Kazimierz Sosnowski, w pierwszej popularno – naukowej monografii Gorców, wydanej w 1912 roku w Pamiętnikach Towarzystwa Tatrzańskiego.
Dzisiaj, jego utwory to bogate źródło wiedzy o przyrodzie Gorców i mieszkających tu ponad sto lat temu Zagórzanach.
Po pisarzu pozostał jego dom, budowany z wielkim wysiłkiem, okupiony wiecznymi problemami finansowymi. Zamieszkał w nim wraz z matką, a potem z żoną – Marią Zwierzyńską, która zmarła na suchoty niedługo po urodzeniu córki Zosi.
W tej pięknej willi, wybudowanej w modnym na początku XX wieku stylu zakopiańskim, gościli współcześni pisarzowi twórcy, m.in. Leopold Staff i Kornel Makuszyński.
Ale Orkan to nie tylko młodopolski pisarz, dramaturg i poeta. To także działacz społeczny, dla którego sprawy górali były niezwykle ważne. Stworzył ideologiczne podstawy dla ruchu podhalańskiego, które zawarł we „Wskazaniach dla synów Podhala”. Był jednym z twórców Związku Podhalan.
Orkan miał także duży udział w rozwoju gorczańskiej turystyki. Poprzez bliską znajomość z Kazimierzem Sosnowskim, założycielem Oddziału TT „Beskid” w Nowym Sączu, wielokrotnie odbywał wycieczki w Gorce, a także zachęcał do nich swoich gości. Bywał u młodych mieszkańców Domu Kolonijnego Gimnazjów Męskich w Porębie Wielkiej, opowiadając o swoich związkach z rodzinnymi stronami. Patronował poczynaniom członków Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Oddziału w Rabce w organizowaniu muzeum regionalnego, gromadzącego zbiory etnograficzne m.in. z regionu zamieszkiwanego przez Zagórzan. Zgodził się, aby muzeum nazwano jego imieniem.
W 1927 roku hucznie obchodzono 30–lecie działalności artystycznej pisarza. W 1930 roku otrzymał nagrodę literacką miasta stołecznego Warszawy za całokształt twórczości, której nie zdążył odebrać. Zmarł w Krakowie. Tam został pochowany, a w pierwszą rocznicę śmierci uroczyście przeniesiony w 1931 rok na cmentarz na Pękowym Brzyzku w Zakopanem.
Wędrując po Gorcach natrafimy na miejsca związane z tą ważną dla regionu postacią.
Oto kilka z nich:
Franciszek Szmaciarz (takie było prawdziwe nazwisko pisarza) urodził się w 1875, w ubogiej rodzinie Macieja i Katarzyny. Dom, w którym się wychował, znajdował się pod Pustką, na osiedlu Podgronie w Porębie Wielkiej. Tutaj przyszły pisarz spędził dzieciństwo. Pomagał ojcu przy pracach w lesie, do jego obowiązków należało także wypasanie wołów należących do rodziny matki. Poznał wtedy dobrze okoliczne lasy, polany, szczyty i doliny potoków. Rodzinne strony opuścił na czas nauki - w szkole elementarnej w Szczyrzycu i gimnazjum w Krakowie. Pierwsze wiersze, zebrane w tomiku „Nad grobem matki”, opublikował w 1896 roku. Utalentowanego młodego górala zauważył znany już wtedy Kazimierz Przerwa – Tetmajer. Opatrzył pochlebną przedmową wydane w 1898 roku „Nowele” Orkana. Na początku XX wieku pisarz mocno związał się z krakowskim i lwowskim światem artystycznym, był współpracownikiem pism kulturalnych Życie i Krytyka. Wielkie uznanie krytyki i czytelników zdobyła powieść „W roztokach” (powieść skończył w 1901 r. ukazała się drukiem w 1903 r.), porównywana za realizm z „Chłopami” Reymonta. Wychwalano stylizowany na gwarę zagórzańską język, barwne typy górali, głębię psychologiczną postaci, a także przedstawienia przyrody.
Orkan jest autorem pierwszego opisu Gorców, rozpoczynającego tę właśnie powieść. Cytowano go w wielu przewodnikach turystycznych: współczesnych i dawnych. Wykorzystał go także Kazimierz Sosnowski, w pierwszej popularno – naukowej monografii Gorców, wydanej w 1912 roku w Pamiętnikach Towarzystwa Tatrzańskiego.
Dzisiaj, jego utwory to bogate źródło wiedzy o przyrodzie Gorców i mieszkających tu ponad sto lat temu Zagórzanach.
Po pisarzu pozostał jego dom, budowany z wielkim wysiłkiem, okupiony wiecznymi problemami finansowymi. Zamieszkał w nim wraz z matką, a potem z żoną – Marią Zwierzyńską, która zmarła na suchoty niedługo po urodzeniu córki Zosi.
W tej pięknej willi, wybudowanej w modnym na początku XX wieku stylu zakopiańskim, gościli współcześni pisarzowi twórcy, m.in. Leopold Staff i Kornel Makuszyński.
Ale Orkan to nie tylko młodopolski pisarz, dramaturg i poeta. To także działacz społeczny, dla którego sprawy górali były niezwykle ważne. Stworzył ideologiczne podstawy dla ruchu podhalańskiego, które zawarł we „Wskazaniach dla synów Podhala”. Był jednym z twórców Związku Podhalan.
Orkan miał także duży udział w rozwoju gorczańskiej turystyki. Poprzez bliską znajomość z Kazimierzem Sosnowskim, założycielem Oddziału TT „Beskid” w Nowym Sączu, wielokrotnie odbywał wycieczki w Gorce, a także zachęcał do nich swoich gości. Bywał u młodych mieszkańców Domu Kolonijnego Gimnazjów Męskich w Porębie Wielkiej, opowiadając o swoich związkach z rodzinnymi stronami. Patronował poczynaniom członków Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Oddziału w Rabce w organizowaniu muzeum regionalnego, gromadzącego zbiory etnograficzne m.in. z regionu zamieszkiwanego przez Zagórzan. Zgodził się, aby muzeum nazwano jego imieniem.
W 1927 roku hucznie obchodzono 30–lecie działalności artystycznej pisarza. W 1930 roku otrzymał nagrodę literacką miasta stołecznego Warszawy za całokształt twórczości, której nie zdążył odebrać. Zmarł w Krakowie. Tam został pochowany, a w pierwszą rocznicę śmierci uroczyście przeniesiony w 1931 rok na cmentarz na Pękowym Brzyzku w Zakopanem.
Wędrując po Gorcach natrafimy na miejsca związane z tą ważną dla regionu postacią.
Oto kilka z nich:
-
wieś Niedźwiedź – na rynku od sierpnia 2000 roku stoi pomnik Władysława Orkana, przeniesiony tu z Nowego Targu. Pomnik odsłonięto w 1934 roku, z inicjatywy Podhalan mieszkających w Chicago. Na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła Marii Smereczyńskiej z.d. Zwierzynieckiej, pierwszej żony Orkana i jego córki Zofii.
-
Orkanówka – dom postawiony na rodzinnej roli, pod Pustką, w którym mieści się muzeum poświęcone pisarzowi. Obejrzeć w nim można pamiątki po matce i córce Orkana, a także ekspozycję etnograficzną na temat Zagórzan. Do domu prowadzi jesionowa aleja, sadzona przez Orkana, a także murowana kapliczka, ufundowana przez matkę w podzięce za szczęśliwy powrót syna z I wojny światowej,
-
schronisko PTTK pod Turbaczem nosi imię Władysława Orkana, w jadalni znajduje się jego portret,
-
rezerwat przyrody „Turbacz” pierwszy fragment gorczańskich lasów objęty ochroną – rezerwat powstał w dobrach prywatnych hr. Ludwika Wodzickiego i jak pisze jego pomysłodawca leśniczy Tadeusz Świerz Zaleski …Ku uczczeniu zasług wielkiego Syna tej ziemi, który puszczę karpacką uwiecznił w swojem „Drzewiej”, a który najmocniej może odczuł duszę lasu goreckiego, rezerwat nazwano imieniem Władysława Orkana.
-
Nowy Targ – na rynku stoi nowy pomnik pisarza, założyciela Związku Podhalan, odsłonięty w 2000 roku.
Ewa Strauchmann
