Stroje górali podhalańskich i zagórzańskich
Jednym z najważniejszych wyróżników grup etnograficznych był zawsze, i nadal pozostał, tradycyjny strój ludowy. Najbogatszy wśród górali zamieszkujących rejon Gorców mają Podhalanie. U kobiet składa się nań lniana koszula ozdobiona białym haftem, gorset, spódnica z tybetu ubierana na płócienną halkę i zapaska. Jako okrycie wierzchnie, służy na lato chustka naramienna z płótna, tzw. „łoktusza”, a na zimę druga, wełniana i gruba. Niegdyś, na co dzień, kobiety ubierały kaftaniki szyte z perkalu. Gorsety, początkowo sukienne, skąpo zdobione obszyciem z jednobarwnej taśmy, na początku 20. stulecia zaczęto szyć z aksamitu i zdobić haftem z motywem dziewięćsiłu i tzw. leluji (lilii złotogłów). Obecnie noszone, wykonane są z aksamitu i bogato ozdobione. Uzupełnieniem stroju są korale. Zimą zarówno mężczyźni jak i kobiety nakładają kożuchy zdobione haftem i aplikacją, a także serdaki bez rękawów. Obuwie – to skórzane kierpce wiązane rzemieniami.
Strój męski jest równie bogaty. Składa się z płóciennej, białej koszuli, spodni, czyli portek z białego sukna o obcisłych nogawkach, cuchy (zwanej też gunią) stanowiącej wierzchnie okrycie z brązowego sukna, skórzanego szerokiego pasa (opaska) oraz filcowego, czarnego kapelusza o wąskim rondzie i okrągłej główce, otoczonej paskiem z naszytymi owalnymi muszelkami kauri. Koszula spięta jest pod szyją ozdobną, mosiężną klamrą z łańcuszkami, zwaną spinką. Spodnie początkowo posiadały jeden przypór, a dopiero pod koniec XIX wieku, dwa. Zdobi je wielobarwna, wyszywana wełną parzenica. Wzór parzenicy, podobnie jak bogate zdobienie cuchy, są często w każdej wsi inne. W mniej odświętnym, codziennym stroju cuchę często zastępuje czarna kurtka wojskowego kroju, która jest zapożyczeniem z munduru dawnej armii austriackiej.
U Zagórzan odświętny strój kobiecy stanowi biała koszula z cienkiego płótna, z szerokim, bogato haftowanym kołnierzem, biała, płócienna spódnica spodnia, nazywana często fartuchem, wykończona dołem haftowanymi „zębami”, na którą nakładana jest kolorowa spódnica z farbowanego lnu, perkalu lub ze wspomnianego tybetu, na nią zaś krótsza zapaska, zdobiona haftem lub koronką. Dawniej na wyjątkowe okazje ubierano fartuch wierzchni, czyli spódnicę z cienkiego płótna, tiulu, itp., bogato haftowaną. Na koszule młode kobiety ubierają gorset z atłasu lub aksamitu, najczęściej czarnego i liliowego koloru, zdobiony barwnym haftem o motywach roślinnych, czasem wyszywanym także drobnymi cekinami i koralikami. Na ramiona zakładana jest kolorowa, wełniana chusta, zastępująca popularną niegdyś lnianą „łoktuszkę”.
Strój męski świąteczny to biała koszula i białe spodnie, uszyte z samodziałowego sukna ozdobione haftowaną, najczęściej czerwono-granatową parzenicą z sercowatym motywem. Na koszulę zakładają Zagórzanie krótki, biały serdak ze skór owczych, ozdobiony wyszyciami. Typowym okryciem wierzchnim jest rodzaj sukiennego płaszcza, koloru brązowego lub czarnego, zwany „hazuką”. Nakryciem głowy jest czarny kapelusz. Zimową porą zarówno kobiety jak i mężczyźni ubierają kożuchy wykonane z owczych skór. Obuwie stanowią skórzane kierpce, przywiązywane do stóp rzemykami (nawłokami) lub trzewiki z miękkimi cholewkami.
W stroju Górali Pienińskich wyróżnia się u kobiet biała koszula, bogato pomarszczona przy szyi oraz spódnica tkana w biało-czerwono-niebieskie paski, zwane kanafaskami. Czasami na spódnicę nakładana jest biała zapaska. Odzienie wierzchnie stanowi luźna bluza z rękawami zwana kaftanem, a zimą – biały, sięgający kolan kożuch. U mężczyzn natomiast – białe, samodzioałowe spodnie o luźnych nogawicach, zdobione w górnej części prawej nogawicy tzw. przyporem, oraz niebieska, bogato haftowana kamizelka nakładana na białą koszulę lub sięgający bioder kożuszek bez rękawów. Ubraniem wierzchnim jest sukmana wykonana z białego lub brązowego sukna, zdobiona skromnymi haftami. Zimą zastępuje ją kożuch, kiedyś biały, obecnie najczęściej brązowy z rękawami.
W odświętnym stroju góralki z doliny Kamienicy wyróżnia się czarna, beżowa lub popielata, ale najczęściej kwiecista spódnica, na którą nakładana jest często biała, haftowana spódnica wierzchnia, lub zapaska. Ubierany na białą koszulę aksamitny gorset jest koloru czarnego, zielonego, rzadziej czerwonego i zdobią go bogate hafty. W zimie kobiety noszą kaftan lub kożuszek z rękawami, albo serdak. Całość uzupełnia wzorzysta chusta.
Strój Górala Kamienickiego wyróżnia granatowa lub niebieska kamizelka zdobiona haftami lub rzędami guzików, nakładana na białą koszulę. Zimą kamizelkę zastępuje podobny krojem, zdobiony obszyciami kożuszek. Okrycie wierzchnie stanowi biała, brązowa lub czarna gurmana ozdobiona kolorowymi haftami, latem zarzucana na ramiona. Zimą zastępuje ją kożuch.
Opisane powyżej stroje, w swojej pełnej i czystej formie, zachowały się już w niewielu miejscowościach. Te dzisiaj spotykane są zazwyczaj w różnym stopniu zmodyfikowane, pomieszane niekiedy z elementami pochodzącymi z innych regionów, szyte z nowych, współczesnych materiałów. Niemniej w czasie uroczystości kościelnych, imprez regionalnych lub rodzinnych, często spotykamy góralki i górali w bogatym gorczańskim stroju ludowym. Prezentują go również liczne zespoły regionalne.
Strój męski jest równie bogaty. Składa się z płóciennej, białej koszuli, spodni, czyli portek z białego sukna o obcisłych nogawkach, cuchy (zwanej też gunią) stanowiącej wierzchnie okrycie z brązowego sukna, skórzanego szerokiego pasa (opaska) oraz filcowego, czarnego kapelusza o wąskim rondzie i okrągłej główce, otoczonej paskiem z naszytymi owalnymi muszelkami kauri. Koszula spięta jest pod szyją ozdobną, mosiężną klamrą z łańcuszkami, zwaną spinką. Spodnie początkowo posiadały jeden przypór, a dopiero pod koniec XIX wieku, dwa. Zdobi je wielobarwna, wyszywana wełną parzenica. Wzór parzenicy, podobnie jak bogate zdobienie cuchy, są często w każdej wsi inne. W mniej odświętnym, codziennym stroju cuchę często zastępuje czarna kurtka wojskowego kroju, która jest zapożyczeniem z munduru dawnej armii austriackiej.
U Zagórzan odświętny strój kobiecy stanowi biała koszula z cienkiego płótna, z szerokim, bogato haftowanym kołnierzem, biała, płócienna spódnica spodnia, nazywana często fartuchem, wykończona dołem haftowanymi „zębami”, na którą nakładana jest kolorowa spódnica z farbowanego lnu, perkalu lub ze wspomnianego tybetu, na nią zaś krótsza zapaska, zdobiona haftem lub koronką. Dawniej na wyjątkowe okazje ubierano fartuch wierzchni, czyli spódnicę z cienkiego płótna, tiulu, itp., bogato haftowaną. Na koszule młode kobiety ubierają gorset z atłasu lub aksamitu, najczęściej czarnego i liliowego koloru, zdobiony barwnym haftem o motywach roślinnych, czasem wyszywanym także drobnymi cekinami i koralikami. Na ramiona zakładana jest kolorowa, wełniana chusta, zastępująca popularną niegdyś lnianą „łoktuszkę”.
Strój męski świąteczny to biała koszula i białe spodnie, uszyte z samodziałowego sukna ozdobione haftowaną, najczęściej czerwono-granatową parzenicą z sercowatym motywem. Na koszulę zakładają Zagórzanie krótki, biały serdak ze skór owczych, ozdobiony wyszyciami. Typowym okryciem wierzchnim jest rodzaj sukiennego płaszcza, koloru brązowego lub czarnego, zwany „hazuką”. Nakryciem głowy jest czarny kapelusz. Zimową porą zarówno kobiety jak i mężczyźni ubierają kożuchy wykonane z owczych skór. Obuwie stanowią skórzane kierpce, przywiązywane do stóp rzemykami (nawłokami) lub trzewiki z miękkimi cholewkami.
W stroju Górali Pienińskich wyróżnia się u kobiet biała koszula, bogato pomarszczona przy szyi oraz spódnica tkana w biało-czerwono-niebieskie paski, zwane kanafaskami. Czasami na spódnicę nakładana jest biała zapaska. Odzienie wierzchnie stanowi luźna bluza z rękawami zwana kaftanem, a zimą – biały, sięgający kolan kożuch. U mężczyzn natomiast – białe, samodzioałowe spodnie o luźnych nogawicach, zdobione w górnej części prawej nogawicy tzw. przyporem, oraz niebieska, bogato haftowana kamizelka nakładana na białą koszulę lub sięgający bioder kożuszek bez rękawów. Ubraniem wierzchnim jest sukmana wykonana z białego lub brązowego sukna, zdobiona skromnymi haftami. Zimą zastępuje ją kożuch, kiedyś biały, obecnie najczęściej brązowy z rękawami.
W odświętnym stroju góralki z doliny Kamienicy wyróżnia się czarna, beżowa lub popielata, ale najczęściej kwiecista spódnica, na którą nakładana jest często biała, haftowana spódnica wierzchnia, lub zapaska. Ubierany na białą koszulę aksamitny gorset jest koloru czarnego, zielonego, rzadziej czerwonego i zdobią go bogate hafty. W zimie kobiety noszą kaftan lub kożuszek z rękawami, albo serdak. Całość uzupełnia wzorzysta chusta.
Strój Górala Kamienickiego wyróżnia granatowa lub niebieska kamizelka zdobiona haftami lub rzędami guzików, nakładana na białą koszulę. Zimą kamizelkę zastępuje podobny krojem, zdobiony obszyciami kożuszek. Okrycie wierzchnie stanowi biała, brązowa lub czarna gurmana ozdobiona kolorowymi haftami, latem zarzucana na ramiona. Zimą zastępuje ją kożuch.
Opisane powyżej stroje, w swojej pełnej i czystej formie, zachowały się już w niewielu miejscowościach. Te dzisiaj spotykane są zazwyczaj w różnym stopniu zmodyfikowane, pomieszane niekiedy z elementami pochodzącymi z innych regionów, szyte z nowych, współczesnych materiałów. Niemniej w czasie uroczystości kościelnych, imprez regionalnych lub rodzinnych, często spotykamy góralki i górali w bogatym gorczańskim stroju ludowym. Prezentują go również liczne zespoły regionalne.
Janusz Tomasiewicz
