Charakter zabudowy wsi
Świadectwem historii, a jednocześnie dziedzictwem kultury, jest charakter zabudowy gorczańskich wsi. W większości reprezentują typ łańcuchówki z rozrzuconymi po grzbietach i zboczach przysiółkami, liczącymi po kilka domostw, zwanych w górach „osiedlami”.
Zabudowania rozmieszczone są w dnie doliny, wzdłuż osi, którą stanowi najczęściej droga lub potok. Poszczególne skupienia domów wyraźnie rozdziela wolna przestrzeń, co przypomina ogniwa łańcucha – stąd nazwa „łańcuchówka”. Pola uprawne rozciągają się od dna doliny ku wyższym partiom, lub też leżą w bezpośrednim sąsiedztwie przysiółków. Opisana zabudowa dobrze zachowała się w części Lubomierza, Koniny, Olszówki i Ochotnicy Górnej.
Układ ten wynika z dawnej organizacji osadnictwa, z czasów, kiedy większość gorczańskich wsi, powstałych pomiędzy XIV a XVI wiekiem, osadzana była na prawie niemieckim, w oparciu o zasadę łanów leśnych. Wówczas dolinę dzielono na długie pasy wybiegające z dna na zbocza górskie, najczęściej aż do grzbietu. Początkowo szerokość łanów wynosiła ok. 150–200 m, a ich długość dochodziła nawet do 3 km. Łany te przydzielano poszczególnym osadnikom. W dnie doliny, w zwartej zabudowie wznoszono domostwa wraz z budynkami gospodarczymi. Czasami wewnątrz skupionej zabudowy była przestrzeń tworząca rodzaj placu. Kolejne skupienie domostw lokowane było na następnej roli. Grunty orne, ogrody i łąki znajdowały się w dolnych częściach łanu, w pobliżu skupisk osad. Wyżej były pastwiska, a najwyższe położenia zajmował las. Z biegiem lat osiedla rozrastały się, a łany były dzielone. Najczęściej podziałowi podlegały grunty orne i pastwiska, lasy pozostawały jako wspólne.
Przysiółki powstawały w dwojaki sposób. Najczęściej były to osiedla zarębne, z zimowymi zagrodami dla owiec, które z czasem przekształciły się w trwale zamieszkiwane osiedla. Taką genezę mają, np.: Zarębek Wyżni i Koszary Łopuszańskie w Łopusznej, szereg przysiółków w Ochotnicy Górnej, np. Skałka, Polanki i Magorzyca w Szczawie, Jasionów w Olszówce. W późniejszym czasie, na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy miało miejsce znaczne przeludnienie wsi, zabudowa przysiółkowa tworzyła się w oparciu o podział łanów leśnych na mniejsze części, na których wznoszono kolejne osiedla. Zamieszkiwali je najczęściej potomkowie pierwszych osadników, powiązani ze sobą pokrewieństwem, a często również współwłasnością gruntów. Tą drogą powstały przysiółki w większości gorczańskich wsi, np. w Koninie, Podobinie, Porębie Wielkiej i Lubomierzu.
Kilka gorczańskich wsi reprezentuje typ ulicówki. Zabudowa w takiej wsi rozmieszczona jest wzdłuż drogi, zwykle po obu jej stronach. Poszczególne gospodarstwa (zagrody) przylegają bezpośrednio do siebie. Pola uprawne rozciągają się bezpośrednio za zagrodami lub też leżą dalej, poza zwartą zabudową wsi. Ten typ zabudowy reprezentuje grupa miejscowości na pograniczu Gorców i Podhala, które powstały w oparciu o układ niwowy. Należą do nich m.in. Szlembark, dolna cześć wsi Łopuszna, Ostrowsko i Waksmund. Przy lokacji wsi wydzielano zwarty obszar pod zabudowę, natomiast resztę gruntów dzielono na role, przy czym każda rodzina dostawała cześć jednej z ról.
Zabudowania rozmieszczone są w dnie doliny, wzdłuż osi, którą stanowi najczęściej droga lub potok. Poszczególne skupienia domów wyraźnie rozdziela wolna przestrzeń, co przypomina ogniwa łańcucha – stąd nazwa „łańcuchówka”. Pola uprawne rozciągają się od dna doliny ku wyższym partiom, lub też leżą w bezpośrednim sąsiedztwie przysiółków. Opisana zabudowa dobrze zachowała się w części Lubomierza, Koniny, Olszówki i Ochotnicy Górnej.
Układ ten wynika z dawnej organizacji osadnictwa, z czasów, kiedy większość gorczańskich wsi, powstałych pomiędzy XIV a XVI wiekiem, osadzana była na prawie niemieckim, w oparciu o zasadę łanów leśnych. Wówczas dolinę dzielono na długie pasy wybiegające z dna na zbocza górskie, najczęściej aż do grzbietu. Początkowo szerokość łanów wynosiła ok. 150–200 m, a ich długość dochodziła nawet do 3 km. Łany te przydzielano poszczególnym osadnikom. W dnie doliny, w zwartej zabudowie wznoszono domostwa wraz z budynkami gospodarczymi. Czasami wewnątrz skupionej zabudowy była przestrzeń tworząca rodzaj placu. Kolejne skupienie domostw lokowane było na następnej roli. Grunty orne, ogrody i łąki znajdowały się w dolnych częściach łanu, w pobliżu skupisk osad. Wyżej były pastwiska, a najwyższe położenia zajmował las. Z biegiem lat osiedla rozrastały się, a łany były dzielone. Najczęściej podziałowi podlegały grunty orne i pastwiska, lasy pozostawały jako wspólne.
Przysiółki powstawały w dwojaki sposób. Najczęściej były to osiedla zarębne, z zimowymi zagrodami dla owiec, które z czasem przekształciły się w trwale zamieszkiwane osiedla. Taką genezę mają, np.: Zarębek Wyżni i Koszary Łopuszańskie w Łopusznej, szereg przysiółków w Ochotnicy Górnej, np. Skałka, Polanki i Magorzyca w Szczawie, Jasionów w Olszówce. W późniejszym czasie, na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy miało miejsce znaczne przeludnienie wsi, zabudowa przysiółkowa tworzyła się w oparciu o podział łanów leśnych na mniejsze części, na których wznoszono kolejne osiedla. Zamieszkiwali je najczęściej potomkowie pierwszych osadników, powiązani ze sobą pokrewieństwem, a często również współwłasnością gruntów. Tą drogą powstały przysiółki w większości gorczańskich wsi, np. w Koninie, Podobinie, Porębie Wielkiej i Lubomierzu.
Kilka gorczańskich wsi reprezentuje typ ulicówki. Zabudowa w takiej wsi rozmieszczona jest wzdłuż drogi, zwykle po obu jej stronach. Poszczególne gospodarstwa (zagrody) przylegają bezpośrednio do siebie. Pola uprawne rozciągają się bezpośrednio za zagrodami lub też leżą dalej, poza zwartą zabudową wsi. Ten typ zabudowy reprezentuje grupa miejscowości na pograniczu Gorców i Podhala, które powstały w oparciu o układ niwowy. Należą do nich m.in. Szlembark, dolna cześć wsi Łopuszna, Ostrowsko i Waksmund. Przy lokacji wsi wydzielano zwarty obszar pod zabudowę, natomiast resztę gruntów dzielono na role, przy czym każda rodzina dostawała cześć jednej z ról.
Janusz Tomasieiwcz
