Budownictwo wiejskie
Budowle, z jakimi spotkamy się gorczańskich miejscowościach, odznaczają się swoistymi cechami, wśród których zwraca uwagę harmonia z krajobrazem, prostota i umiarkowana ilość elementów dekoracyjnych. W tradycyjnej zabudowie dominują drewniane domy szerokofrontowe, oparte na rzucie prostokąta i osadzone na kamiennych fundamentach. Ściany mają wykonane z drewnianych bali (płazów), między którymi widoczne jest mszenie, czyli uszczelnienie z wióru drzewnego (wcześniej z mchu), często kolorowo malowane. Niektóre są z zewnątrz szalowane deskami na zakładkę. Nakrywa je dwuspadowy dach z przyczółkami, niegdyś pokryty gontem, dziś zastąpiony blachą lub dachówką. Budynki najczęściej są orientowane w kierunku południowym, lub do drogi.
Domy bywają jedno- lub też dwutraktowe. Pierwsze z wymienionych podzielone są tradycyjnie na dwie izby – czarną i białą, odgrodzone przelotową sienią. W izbie czarnej, gdzie mieści się piec kuchenny, toczy się codzienne życie – gotuje się i spożywa posiłki, czasem sypia. Izba biała jest wykorzystywana obecnie jako sypialnia lub pokój gościnny. W niej umieszcza się święte obrazy, cenniejsze sprzęty (meble, skrzynie posażne). Do izb, od strony „pleców domu” przylegają małe komórki, pełniące rolę spiżarni czy podręcznego magazynu. W bogatszych domostwach, zamiast komórek, są dwie dodatkowe izby i taki układ nazywa się dwutraktowym.
Sień zaczyna się niemal zawsze małym gankiem, którego szczyt jest bogato zdobiony w motywy roślinne (np. dziewięćsiły), zwierzęce (np. jelenie) lub motyw słońca.
W bezpośrednim sąsiedztwie domu znajdują się zabudowania gospodarcze, usytuowane równolegle do niego lub pod kątem prostym. W ostatnim przypadku często są z nim połączone. Na zabudowania te składają się leżące w jednym ciągu: stajnia, boisko i stodoła. Często, szczególnie w dolinie Ochotnicy, uzupełnienie opisanej zabudowy stanowi nieco oddalona piwniczka – mały drewniany budynek, wzniesiony na wysokiej, odpowiednio sklepionej, kamiennej podmurówce, spełniającej funkcję piwnicy. Sam budynek pełni rolę spichlerza, zwanego komorą. Otoczenie domu uzupełniają elementy małej architektury: obudowane drewnem studnie, drewniane ogrodzenia, bogate w kwiaty przydomowe ogródki bądź coraz częściej spotykane altanki.
Do tej pory przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego najlepiej zachowały się na Zarębku Niżnim w Łopusznej, w wielu osiedlach w dolinie potoków Jamne, Gorcowe iMłynne w Ochotnicy, w górnej części Zasadnego, w Lubomierzu (m.in. w osiedlach Frankówka, Złydachy, Ogiele), a także w wielu osiedlach w Koninie i Porębie Wielkiej (np. Białonie w Porębie Górnej).
W rozłożonych u podnóży Gorców miejscowościach, w dawnych wiekach, wznoszono stylowe, drewniane kościoły. Do dziś zachowało się ich kilka. Niewątpliwie najstarszymi są pochodzące z przełomu XV i XVI wieku: kościółek p.w. św. Marcina w Grywałdzie, kościół p.w. Świętej Trójcy w Łopusznej i podobny stylem w Harklowej p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Maryi, a także modrzewiowa świątynia p.w. św. Anny w Nowym Targu (przy cmentarzu). Nieco później (w 1606 r.) wzniesiono kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, obecnie wykorzystywany jako Muzeum Regionalne. Z racji swego położenia, najbardziej znanym wydaje się być drewniany kościółek p.w. Świętego Krzyża na górze Piątkowej w Rdzawce, odbudowany po pożarze, który go poważnie uszkodził w 1994 r. (oryginał pochodził z 1757 r.).
Poza wymienionymi, na uwagę zasługuje jeszcze kilka innych, zabytkowych obiektów sakralnych, np. kościół p.w. św. Mikołaja w Tylmanowej z połowy XVIII wieku, kościół p.w. Znalezienia Świętego Krzyża w Ochotnicy Dolnej z początku XIX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku wzniesiono kilka murowanych, neogotyckich świątyń, np. p.w. św. Michała w Mszanie Dolnej, p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, a także drewnianych, nawiązujących stylistycznie do regionalnego budownictwa góralskiego, np. w Lubomierzu (1912 r.).
W ostatnich latach powstało wiele nowych budowli o oryginalnych bryłach, dobrze wkomponowanych w gorczański krajobraz. Do takich bez wątpienia należą m.in. kościoły w Niedźwiedziu, Tylmanowej i Ochotnicy Górnej.
W rozrzuconych po górach przysiółkach gorczańskich wsi, ich mieszkańcy wznosili murowane kapliczki, stawiali drewniane krzyże przydrożne, wieszali na starych drzewach małe kapliczki szafkowe. Wiele z nich upamiętnia określone wydarzenie lub stanowi wotum wdzięczności. W granicach Parku najbardziej znaną, liczącą już ponad 100 lat, jest Bulandowa kapliczka, zbudowana na polanie Jaworzyna Kamienicka przez Tomasza Chlipałę, który tutaj blisko pięćdziesiąt lat bacował.
Z innych, leżących już poza Parkiem, wymienić warto: znajdującą się w sąsiedztwie „Orkanówki” kapliczkę, ufundowaną przez matkę pisarza w podziękowaniu za Jego szczęśliwy powrót z I wojny światowej, wiekową kapliczkę w Olszówce nad os. Krausy czy niedawno wzniesioną kapliczkę na Halach Gorcowskich. W niepowtarzalnym stylu jest stojąca pod Turbaczem Kaplica Matki Bożej Królowej Gorców. Ufundowano ją z okazji pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski i na Podhale w czerwcu 1979 r.
Domy bywają jedno- lub też dwutraktowe. Pierwsze z wymienionych podzielone są tradycyjnie na dwie izby – czarną i białą, odgrodzone przelotową sienią. W izbie czarnej, gdzie mieści się piec kuchenny, toczy się codzienne życie – gotuje się i spożywa posiłki, czasem sypia. Izba biała jest wykorzystywana obecnie jako sypialnia lub pokój gościnny. W niej umieszcza się święte obrazy, cenniejsze sprzęty (meble, skrzynie posażne). Do izb, od strony „pleców domu” przylegają małe komórki, pełniące rolę spiżarni czy podręcznego magazynu. W bogatszych domostwach, zamiast komórek, są dwie dodatkowe izby i taki układ nazywa się dwutraktowym.
Sień zaczyna się niemal zawsze małym gankiem, którego szczyt jest bogato zdobiony w motywy roślinne (np. dziewięćsiły), zwierzęce (np. jelenie) lub motyw słońca.
W bezpośrednim sąsiedztwie domu znajdują się zabudowania gospodarcze, usytuowane równolegle do niego lub pod kątem prostym. W ostatnim przypadku często są z nim połączone. Na zabudowania te składają się leżące w jednym ciągu: stajnia, boisko i stodoła. Często, szczególnie w dolinie Ochotnicy, uzupełnienie opisanej zabudowy stanowi nieco oddalona piwniczka – mały drewniany budynek, wzniesiony na wysokiej, odpowiednio sklepionej, kamiennej podmurówce, spełniającej funkcję piwnicy. Sam budynek pełni rolę spichlerza, zwanego komorą. Otoczenie domu uzupełniają elementy małej architektury: obudowane drewnem studnie, drewniane ogrodzenia, bogate w kwiaty przydomowe ogródki bądź coraz częściej spotykane altanki.
Do tej pory przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego najlepiej zachowały się na Zarębku Niżnim w Łopusznej, w wielu osiedlach w dolinie potoków Jamne, Gorcowe iMłynne w Ochotnicy, w górnej części Zasadnego, w Lubomierzu (m.in. w osiedlach Frankówka, Złydachy, Ogiele), a także w wielu osiedlach w Koninie i Porębie Wielkiej (np. Białonie w Porębie Górnej).
W rozłożonych u podnóży Gorców miejscowościach, w dawnych wiekach, wznoszono stylowe, drewniane kościoły. Do dziś zachowało się ich kilka. Niewątpliwie najstarszymi są pochodzące z przełomu XV i XVI wieku: kościółek p.w. św. Marcina w Grywałdzie, kościół p.w. Świętej Trójcy w Łopusznej i podobny stylem w Harklowej p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Maryi, a także modrzewiowa świątynia p.w. św. Anny w Nowym Targu (przy cmentarzu). Nieco później (w 1606 r.) wzniesiono kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, obecnie wykorzystywany jako Muzeum Regionalne. Z racji swego położenia, najbardziej znanym wydaje się być drewniany kościółek p.w. Świętego Krzyża na górze Piątkowej w Rdzawce, odbudowany po pożarze, który go poważnie uszkodził w 1994 r. (oryginał pochodził z 1757 r.).
Poza wymienionymi, na uwagę zasługuje jeszcze kilka innych, zabytkowych obiektów sakralnych, np. kościół p.w. św. Mikołaja w Tylmanowej z połowy XVIII wieku, kościół p.w. Znalezienia Świętego Krzyża w Ochotnicy Dolnej z początku XIX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku wzniesiono kilka murowanych, neogotyckich świątyń, np. p.w. św. Michała w Mszanie Dolnej, p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, a także drewnianych, nawiązujących stylistycznie do regionalnego budownictwa góralskiego, np. w Lubomierzu (1912 r.).
W ostatnich latach powstało wiele nowych budowli o oryginalnych bryłach, dobrze wkomponowanych w gorczański krajobraz. Do takich bez wątpienia należą m.in. kościoły w Niedźwiedziu, Tylmanowej i Ochotnicy Górnej.
W rozrzuconych po górach przysiółkach gorczańskich wsi, ich mieszkańcy wznosili murowane kapliczki, stawiali drewniane krzyże przydrożne, wieszali na starych drzewach małe kapliczki szafkowe. Wiele z nich upamiętnia określone wydarzenie lub stanowi wotum wdzięczności. W granicach Parku najbardziej znaną, liczącą już ponad 100 lat, jest Bulandowa kapliczka, zbudowana na polanie Jaworzyna Kamienicka przez Tomasza Chlipałę, który tutaj blisko pięćdziesiąt lat bacował.
Z innych, leżących już poza Parkiem, wymienić warto: znajdującą się w sąsiedztwie „Orkanówki” kapliczkę, ufundowaną przez matkę pisarza w podziękowaniu za Jego szczęśliwy powrót z I wojny światowej, wiekową kapliczkę w Olszówce nad os. Krausy czy niedawno wzniesioną kapliczkę na Halach Gorcowskich. W niepowtarzalnym stylu jest stojąca pod Turbaczem Kaplica Matki Bożej Królowej Gorców. Ufundowano ją z okazji pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski i na Podhale w czerwcu 1979 r.
Janusz Tomasiewicz
