Gorczańskie szałasy
Z trwającym od kilku wieków gospodarowaniem na gorczańskich polanach nierozerwalnie związane są szczególne budowle – szałasy pasterskie. Początkowo były to prymitywne schronienia ustawiane z pni drzew, gałęzi i kory, niekiedy kamiennych głazów. Później nakrywano je dachem z dranic pozyskiwanych (dartych) ze świerkowych kloców, które dla ochrony przed wiatrem obkładano większymi kamieniami. Z czasem zaczęto stawiać trwalsze, przeważnie drewniane budowle, zależnie od ich przeznaczenia (funkcji) zwane: kolibami, izbicami, budami, szopami (tak nazywano szałasy mieszkalne) lub okołami, kolibami z jatą (szałasy mieszkalno-gospodarcze), albo stajniami, szopami z jatą, budami (szałasy gospodarcze).
Obecnie na terenie Parku i w jego najbliższym otoczeniu zachowały się już nieliczne szałasy. Pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, niektóre wzniesiono po II wojnie światowej. Kilka wpisanych jest do rejestru zabytków. W zdecydowanej przewadze, podobnie jak i polany, stanowią własność prywatną.
Występują pojedynczo (zabudowa jednoszałasowa, np. na polanie Adamówka) lub w małych grupach (zabudowa grupowa, np. na polanie Podskały). Na większych polanach niegdyś tworzyły po kilka skupisk (zabudowa przysiółkowa). Do niedawna na polanie Centyrz w Łopusznej zachowany był unikalny układ pasmowy.
Na północnych stokach Gorców przeważają szałasy typu mieszkalno-gospodarczego, gdzie pod jednym dachem znajduje się część inwentarska i mieszkalna. W zdecydowanej przewadze są to budowle szerokofrontowe. Po przeciwnej stronie gór, w części podhalańskiej, osobno stoją szałasy mieszkalne – zwykle wąskofrontowe, a osobno gospodarcze – szerokofrontowe.
W zdecydowanej większości są to budowle drewniane, pod względem konstrukcyjnym przypominające tradycyjne domy we wsi. Ich fundamenty stanowią najczęściej duże kamienie, zwane peckami, rozlokowane pod narożnikami budynku, niekiedy uzupełnione podmurówką z kamieni polnych, ułożonych na glinie. Ściany zewnętrzne są drewniane, wysokozrębowe, o konstrukcji wieńcowo-węgłowej, która powoduje że ciężar budynku przenoszony jest na jego naroża. W niektórych, nowszych szałasach, głównie gospodarczych, zastosowano konstrukcję słupowo-ryglową z oszalowaniem z desek. Do rzadkości należą murowanice, tj. szałasy o ścianach przyziemia wzniesionych z kamienia (jedna z lepiej zachowanych znajduje się na polanie Podmostownica).
Konstrukcja dachów jest przeważnie krokwiowo-jętkowa. Połacie dachowe są obecnie kryte tartymi deskami, zwanymi mylnie dranicami. Do rzadkości należą szałasy pokryte gontami. Coraz częściej tradycyjne pokrycie drewniane zastępuje dachówka lub blacha. Z reguły nad pomieszczeniami inwentarskimi znajdują się stropy, wykonane z desek lub okrąglaków. Przy większej rozpiętości ścian wbudowane są tragarze. Utworzony w ten sposób strych spełniał niegdyś funkcję magazynową. Nad częścią mieszkalną, w której pali się ogień, ze względów bezpieczeństwa przeciwpożarowego, brak stropu lub występuje fragmentarycznie. Do wnętrza prowadzą drewniane drzwi z żelaznymi zawiasami, zawieszone na pionowych słupach wpuszczonych w belkę progową i ocap. W nielicznych przypadkach skrzydło drzwiowe zamontowane jest na pionowym słupku – wrotolu i poziomych ryglach – spągach. Górne i dolne przedłużenie słupka umocowane jest do progu i ocapu drewnianymi lub żelaznymi jarzmami. W szałasach mieszkalnych znajdują się jedno lub dwudzielne okna.
W zależności od spełnianej funkcji niektóre budowle posiadają fragmenty ścian oszalowane pionowo deskami lub poziomo zabite szpary między belkami. Niekiedy występuje dodatkowe uszczelnienie z mchu lub trawy. Niekiedy spotyka się ocieplenie w formie obicia korą świerkową.
Podłoże we wnętrzu szałasu stanowi klepisko z ubitej ziemi lub podłoga z dyliny. W części mieszkalnej, w miejscu gdzie palony jest ogień (watra), znajduje się często obniżenie. Drewnianą ścianę zabezpiecza od ognia duży kamień. Innym wyposażeniem szałasu jest prycza dla bacy, czyli wyrek oraz półki i niekiedy stolik.
W chwili powstania Gorczańskiego Parku Narodowego na polanach reglowych znajdowało się blisko 70 szałasów pasterskich. Ich stan był bardzo zróżnicowany. Część z nich jeszcze przez kilka lat użytkowano w czasie wypasu owiec (szałasy na polanach: Jaworzyna Kamienicka, Gorc Porębski, Adamówka, Podskały, Przysłopek). W innych gromadzono siano. Nasilający się w latach 80. XX wieku regres gospodarki pasterskiej spowodował, że wiele szałasów, które nie były wykorzystywane gospodarczo, popadło w ruinę lub zostały rozebrane przez właścicieli i zwiezione do wsi, a inne spłonęły.
Początkowo na problem ten nie zwracano należytej uwagi, dopiero gdy niekorzystne zmiany zaczęły być coraz bardziej dostrzegalne podjęte zostały działania ochronne. Pod koniec lat 90. XX wieku w porozumieniu z właścicielami Gorczański Park Narodowy rozpoczął remonty pojedynczych obiektów (np. na polanie Stawieniec). W kolejnych latach udało się wykupić kilka najcenniejszych szałasów i przeprowadzić ich remonty, m.in. na polanach: Mostownica, Jonkówki i Wzorowa.
Obecnie na terenie Parku i w jego najbliższym otoczeniu zachowały się już nieliczne szałasy. Pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, niektóre wzniesiono po II wojnie światowej. Kilka wpisanych jest do rejestru zabytków. W zdecydowanej przewadze, podobnie jak i polany, stanowią własność prywatną.
Występują pojedynczo (zabudowa jednoszałasowa, np. na polanie Adamówka) lub w małych grupach (zabudowa grupowa, np. na polanie Podskały). Na większych polanach niegdyś tworzyły po kilka skupisk (zabudowa przysiółkowa). Do niedawna na polanie Centyrz w Łopusznej zachowany był unikalny układ pasmowy.
Na północnych stokach Gorców przeważają szałasy typu mieszkalno-gospodarczego, gdzie pod jednym dachem znajduje się część inwentarska i mieszkalna. W zdecydowanej przewadze są to budowle szerokofrontowe. Po przeciwnej stronie gór, w części podhalańskiej, osobno stoją szałasy mieszkalne – zwykle wąskofrontowe, a osobno gospodarcze – szerokofrontowe.
W zdecydowanej większości są to budowle drewniane, pod względem konstrukcyjnym przypominające tradycyjne domy we wsi. Ich fundamenty stanowią najczęściej duże kamienie, zwane peckami, rozlokowane pod narożnikami budynku, niekiedy uzupełnione podmurówką z kamieni polnych, ułożonych na glinie. Ściany zewnętrzne są drewniane, wysokozrębowe, o konstrukcji wieńcowo-węgłowej, która powoduje że ciężar budynku przenoszony jest na jego naroża. W niektórych, nowszych szałasach, głównie gospodarczych, zastosowano konstrukcję słupowo-ryglową z oszalowaniem z desek. Do rzadkości należą murowanice, tj. szałasy o ścianach przyziemia wzniesionych z kamienia (jedna z lepiej zachowanych znajduje się na polanie Podmostownica).
Konstrukcja dachów jest przeważnie krokwiowo-jętkowa. Połacie dachowe są obecnie kryte tartymi deskami, zwanymi mylnie dranicami. Do rzadkości należą szałasy pokryte gontami. Coraz częściej tradycyjne pokrycie drewniane zastępuje dachówka lub blacha. Z reguły nad pomieszczeniami inwentarskimi znajdują się stropy, wykonane z desek lub okrąglaków. Przy większej rozpiętości ścian wbudowane są tragarze. Utworzony w ten sposób strych spełniał niegdyś funkcję magazynową. Nad częścią mieszkalną, w której pali się ogień, ze względów bezpieczeństwa przeciwpożarowego, brak stropu lub występuje fragmentarycznie. Do wnętrza prowadzą drewniane drzwi z żelaznymi zawiasami, zawieszone na pionowych słupach wpuszczonych w belkę progową i ocap. W nielicznych przypadkach skrzydło drzwiowe zamontowane jest na pionowym słupku – wrotolu i poziomych ryglach – spągach. Górne i dolne przedłużenie słupka umocowane jest do progu i ocapu drewnianymi lub żelaznymi jarzmami. W szałasach mieszkalnych znajdują się jedno lub dwudzielne okna.
W zależności od spełnianej funkcji niektóre budowle posiadają fragmenty ścian oszalowane pionowo deskami lub poziomo zabite szpary między belkami. Niekiedy występuje dodatkowe uszczelnienie z mchu lub trawy. Niekiedy spotyka się ocieplenie w formie obicia korą świerkową.
Podłoże we wnętrzu szałasu stanowi klepisko z ubitej ziemi lub podłoga z dyliny. W części mieszkalnej, w miejscu gdzie palony jest ogień (watra), znajduje się często obniżenie. Drewnianą ścianę zabezpiecza od ognia duży kamień. Innym wyposażeniem szałasu jest prycza dla bacy, czyli wyrek oraz półki i niekiedy stolik.
W chwili powstania Gorczańskiego Parku Narodowego na polanach reglowych znajdowało się blisko 70 szałasów pasterskich. Ich stan był bardzo zróżnicowany. Część z nich jeszcze przez kilka lat użytkowano w czasie wypasu owiec (szałasy na polanach: Jaworzyna Kamienicka, Gorc Porębski, Adamówka, Podskały, Przysłopek). W innych gromadzono siano. Nasilający się w latach 80. XX wieku regres gospodarki pasterskiej spowodował, że wiele szałasów, które nie były wykorzystywane gospodarczo, popadło w ruinę lub zostały rozebrane przez właścicieli i zwiezione do wsi, a inne spłonęły.
Początkowo na problem ten nie zwracano należytej uwagi, dopiero gdy niekorzystne zmiany zaczęły być coraz bardziej dostrzegalne podjęte zostały działania ochronne. Pod koniec lat 90. XX wieku w porozumieniu z właścicielami Gorczański Park Narodowy rozpoczął remonty pojedynczych obiektów (np. na polanie Stawieniec). W kolejnych latach udało się wykupić kilka najcenniejszych szałasów i przeprowadzić ich remonty, m.in. na polanach: Mostownica, Jonkówki i Wzorowa.
Janusz Tomasiewicz
