Na gorczańskich polanach
Początki pasterstwa w Gorcach sięgają przełomu XIV i XV wieku i związane są z przybyciem w Beskidy Zachodnie nowych osadników – Wołochów. Głównym zajęciem i źródłem utrzymania przybyszów z Bałkanów był wypas owiec. Niezbędne dla wypasu polany „wyrabiali” stosując tzw. trzebież żarową. W gorczańskich wsiach zaczęła rozwijać się gospodarka szałaśniczo-rolna.
Od połowy XVII wieku część polan zaczęto przekształcać na łąki kośne, natomiast owce i bydło w znacznym stopniu wypasano w okolicznych lasach. Ta zmiana użytkowania miała duże znaczenie dla gospodarki wsi, gdyż zebrane latem siano pozwalało na wzrost pogłowia zwierząt. Pogłębiające się pod koniec XVIII wieku zapotrzebowanie na tereny rolnicze spowodowało, że zaczęły powstawać kosztem powierzchni leśnej nowe polany, a istniejące zwiększać swój areał. Na części z nich zaczęto uprawiać zboża. Zintensyfikowano też wypas w lasach, który powodował znaczne szkody.
Gorce przez wiele lat stanowiły drugi (po Tatrach) pod względem wielkości, a zwłaszcza ilości wypasanych stad, ośrodek pasterstwa w Karpatach Polskich. Równocześnie coraz większego znaczenia nabierała hodowla bydła. Na początku XX wieku tradycyjne pasterstwo było tutaj nadal w rozkwicie. Wypas koncentrował się w centralnej części pasma, gdzie funkcjonowało 29 szałasów i 16 wolarni, a jego głównym miejscem był nadal las. W okresie międzywojennym w oparciu o gospodarstwa wzorcowe prowadzono eksperymenty i badania nad optymalnymi metodami gospodarki pasterskiej w górach, oraz wyhodowaniem zahartowanej odmiany bydła. Były one inicjowane przez Małopolskie Towarzystwo Rolnicze i inż. Tadeusza Twardzickiego.
Po II wojnie wznowiono wypas na polanie Wzorowej pod Turbaczem, gdzie wcześniej istniało jedno z gospodarstw wzorcowych, a także na innych, większych polanach. Jednak od początku lat 50. XX wieku rozpoczął się powolny regres pasterstwa, do czego przyczyniło się upaństwowienie lasów dworskich i skuteczne egzekwowanie zakazu wypasania owiec i bydła w lasach, oraz przemiany gospodarcze na wsi w dwu ostatnich dziesięcioleciach.
Po utworzeniu Gorczańskiego Parku Narodowego (1981) użytkowano jeszcze pastersko Halę Turbacz, Mostownicę, Jaworzynę Kamienicką i Gorc Kamienicki, inne koszono. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku gospodarka szałaśnicza na terenie Parku prawie całkiem zanikła, zaniechano też koszenia. Jedynie na polanie Wzorowej funkcjonował szałas (do 1997). We wrześniu 2002 roku GPN wykupił polanę wraz istniejącymi tam obiektami i w rok później rozpoczął kulturowy wypas owiec.
Od połowy XVII wieku część polan zaczęto przekształcać na łąki kośne, natomiast owce i bydło w znacznym stopniu wypasano w okolicznych lasach. Ta zmiana użytkowania miała duże znaczenie dla gospodarki wsi, gdyż zebrane latem siano pozwalało na wzrost pogłowia zwierząt. Pogłębiające się pod koniec XVIII wieku zapotrzebowanie na tereny rolnicze spowodowało, że zaczęły powstawać kosztem powierzchni leśnej nowe polany, a istniejące zwiększać swój areał. Na części z nich zaczęto uprawiać zboża. Zintensyfikowano też wypas w lasach, który powodował znaczne szkody.
Gorce przez wiele lat stanowiły drugi (po Tatrach) pod względem wielkości, a zwłaszcza ilości wypasanych stad, ośrodek pasterstwa w Karpatach Polskich. Równocześnie coraz większego znaczenia nabierała hodowla bydła. Na początku XX wieku tradycyjne pasterstwo było tutaj nadal w rozkwicie. Wypas koncentrował się w centralnej części pasma, gdzie funkcjonowało 29 szałasów i 16 wolarni, a jego głównym miejscem był nadal las. W okresie międzywojennym w oparciu o gospodarstwa wzorcowe prowadzono eksperymenty i badania nad optymalnymi metodami gospodarki pasterskiej w górach, oraz wyhodowaniem zahartowanej odmiany bydła. Były one inicjowane przez Małopolskie Towarzystwo Rolnicze i inż. Tadeusza Twardzickiego.
Po II wojnie wznowiono wypas na polanie Wzorowej pod Turbaczem, gdzie wcześniej istniało jedno z gospodarstw wzorcowych, a także na innych, większych polanach. Jednak od początku lat 50. XX wieku rozpoczął się powolny regres pasterstwa, do czego przyczyniło się upaństwowienie lasów dworskich i skuteczne egzekwowanie zakazu wypasania owiec i bydła w lasach, oraz przemiany gospodarcze na wsi w dwu ostatnich dziesięcioleciach.
Po utworzeniu Gorczańskiego Parku Narodowego (1981) użytkowano jeszcze pastersko Halę Turbacz, Mostownicę, Jaworzynę Kamienicką i Gorc Kamienicki, inne koszono. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku gospodarka szałaśnicza na terenie Parku prawie całkiem zanikła, zaniechano też koszenia. Jedynie na polanie Wzorowej funkcjonował szałas (do 1997). We wrześniu 2002 roku GPN wykupił polanę wraz istniejącymi tam obiektami i w rok później rozpoczął kulturowy wypas owiec.
Janusz Tomasiewicz
